|
Có lẽ tôi là người thứ nhất
đă được chứng kiến những bước
chập chững đầu tiên của Vũ Trọng Phụng
văn sĩ.
Anh bạn quá cố hăy tha thứ cho tôi cái tội đă
khuyến khích anh, xúi giục anh bỏ cán bút của
người thư kư để nắm lấy cán bút của
nhà văn. Tôi nói ra đây là để xưng tội chớ
không phải để kể công, v́, đẩy anh vào cái
cạm văn chương, khiến anh tận tụy v́
nó mà yểu mệnh, đó đă chẳng phải là một
cái công đáng kể.
Nghĩ đến anh và thương anh, tôi tưởng
không ǵ hơn là kể lại một vài kỷ niệm về
anh. Tôi muốn cho những bạn đọc trung thành của
anh biết rơ anh hơn, biết rơ anh tức là biết rơ
cái cảnh huống cơ cực của số đông bọn
người cầm bút.
Hồi ấy, vào năm 1930, đứng chủ
trương bộ biên tập Ngọ Báo, một buổi
sáng mùa đông - tôi c̣n nhớ lắm - tôi tiếp
được một phong thư trong có một vài chữ
viết. Tôi không nhớ nhan đề bài ấy, chỉ biết
rằng bài tả cảnh đôi vợ chồng son ngồi
trên balcon gác nói chuyện, trong trắng... Dưới bài kư
tên: Vũ Trọng Phụng. Tôi chú ư đến bài truyện
ngắn ấy ngay v́ nó có một lối văn đặc
biệt, vượt trên hết cả những bài đă
đăng trong mục “Chuyện Ngọ báo” hồi
ấy. Lược bỏ một vài đoạn thừa,
c̣n, tôi cho đăng nguyên văn.
Truyện ấy đăng trên báo rồi, cách vài hôm, một
người bạn tôi, ông Tô Chân Nho, cho tôi hay rằng bài ấy
tả cảnh đôi vợ chồng mới cưới ở
phố Hàng Bạc. Tác giả nó, người cùng phố,
hiện đang làm thư kư đánh máy ở nhà in I.D.E.O.
Và, mấy hôm sau, tôi tiếp được luôn mấy bài
nữa - bài nào cũng đánh máy rất cẩn thận -
của ông Vũ Trọng Phụng nào đó mà tôi chưa biết
mặt. Tôi chú ư nhất mấy bài tả những chuyện
dâm đăng. Cái đề đă là quá bạo, mà lối
văn lại tả chân một cách bạo hơn nữa,
bạo đến sỗ sàng - th́ sự thật, tự nó
chẳng sỗ sàng là ǵ? Hồi ấy, văn tả chân
c̣n là một món hàng hiếm trong văn học. V́ ưa lối
văn tả chân của những bài ấy, tôi không thể
đừng không cho đăng trên tờ Ngọ Báo.
Một bài tả về chuyện dâm đăng đăng lên
rồi, tôi liền bị ông Bùi Xuân Học, chủ nhiệm
tờ báo tôi đang làm, cự kịch liệt.
Sau
đó ít lâu, một buổi, tôi tiếp ở ṭa soạn Ngọ Báo một ông khách.
Ông ta tự giới thiệu là Vũ Trọng Phụng.
Thoạt trông người ông, gầy g̣ xanh xao, tôi có ngay một
cảm tưởng na ná như thế này:
- Thảo nào! Ông tả con người dâm đăng đúng
đến thế!
Câu chuyện giữa ông Phụng và tôi, cố nhiên không ra
ngoài vấn đề văn chương. Ông Phụng tỏ
ư chán nản chân thư kư lắm rồi. Ông nói thích cái
đời làm báo hơn cái đời “cạo giấy” và
tuy lần đầu nói chuyện mới biết nhau mặc
dầu, ông không ngần ngại nhờ tôi giới thiệu
vào ṭa soạn Ngọ Báo. Tôi nhận lời giúp
nhưng ṭa soạn Ngọ Báo hồi ấy đủ
người rồi, không thể lấy thêm ông Phụng
vào được nữa. Tôi cố nói với ông Học
lấy ông sang giúp việc bên trị sự v́ ông đánh
máy thạo. Ông Học bằng ḷng.
Thế là, với một số lương không lấy ǵ
làm cao, Vũ Trọng Phụng đă kiêm cả hai việc:
đánh máy bên trị sự và viết bài bên ṭa soạn.
Nhưng cũng chẳng được bao lâu, ông Phụng
phải thôi. V́ ông Bùi Xuân Thành, thân sinh ông Học, và là chủ
nhân thực hiệu nhưng ẩn danh của tờ Ngọ
Báo thấy công việc bên trị sự bê trễ
đă tỏ ư bất măn về ông Phụng.
Trước khi thôi Ngọ Báo, ông Phụng có sang từ
biệt tôi ở ṭa soạn. Tôi vừa buồn mất một
bạn đồng sự vừa tiếc mất một bạn
đồng nghiệp, tuổi tuy trẻ mà cái tài c̣n hứa
hẹn nhiều ở tương lai. Tôi bắt tay ông ngậm
ngùi hẹn thế nào cũng có ngày cùng nhau cộng sự
trong trường văn nghiệp.
Ngày ấy, buồn thay, đă không bao giờ có.
Tôi thật vô duyên với anh.
Đă có một lần, “suưt nữa” chúng tôi đă cộng
sự với nhau trong một ṭa báo, nhưng chỉ “suưt nữa”
thôi, v́ một sự cản trở ngoài ư định của
chúng tôi. Lần ấy, một người thầu khoán trẻ
tuổi, bạn tôi, định lấy tờ Bắc kỳ
thời báo của Dương Tự Tám và xuất tiền
làm manchette báo và ít nhiều bài đă đưa nhà in rồi.
Sở Mật thám liền gọi ông Tám ra cho biết: nếu
ông nhường báo ấy cho ai th́ Chính phủ rút giấy
phép. Ông Tám không dám để cho người bạn tôi làm
nữa. Nguyên do, th́ ra chỉ tại chúng tôi. Có thế
thôi! Bộ biên tập dự lập có ba người: Vũ
Trọng Phụng, Phùng Bảo Thạch và tôi, thế là lại
chia tay nhau mỗi người một ngả. Để kỷ
niệm cuộc cộng sự “suưt nữa” th́ thành ấy,
tôi chỉ c̣n giữ lại được tấm ảnh
dưới đây.
Bẵng đi mấy năm, tôi không gặp anh nữa. Tên
anh, tôi cũng đă hầu quên bởi không thấy nó trên
một tờ báo nào.
Anh chàng Vũ Trọng Phụng văn sĩ của tôi
đă gác cây bút nhà văn lên giá, đi cầm cây bút của
người thư kư vô danh rồi chắc?
Kế mưu sinh! “Phải! Có lẽ chỉ v́ chuyện
mưu sinh” tôi tự bảo, v́ tôi biết gia cảnh nhà
anh: anh là cột trụ của một gia đ́nh. Kế
mưu sinh! Ôi! Chỉ v́ mi mà bao đấng anh tài đă mai
một!
Trên tờ Ngọ Báo, tôi đă bỏ, không viết
lối văn “Những cái ... mắt thấy” để
thử tập một lối khác chưa có trong văn
chương Việt Nam: lối phóng sự. Tôi bắt
đầu viết Tôi kéo xe.
Đùng một cái, tôi thấy hiện ra trên tờ Nhật
Tân thiên phóng sự Cạm bẫy người của
Thiên Hư Vũ Trọng Phụng. Rồi liên tiếp, hoặc
trên tờ báo ấy, hoặc trên báo khác, những thiên phóng
sự khác kế tiếp nhau ra đời: nào Kỹ
nghệ lấy Tây, nào Cơm thầy cơm cô,
v.v...
Đọc những thiên phóng sự ấy, tôi nhận thấy
rằng Vũ Trọng Phụng, về mặt phóng sự
- một lối văn tôi khởi xướng ra đầu
tiên, đă bỏ tôi xa lắm.
Sau này, lúc cái tên “Vũ Trọng Phụng” đă là tên rất
quen đối với những người biết cầm
tờ báo đọc, từ Bắc chí Nam, th́ ít khi tôi có dịp
gặp người bạn trẻ mà tôi đă được
tiếp chuyện 7-8 năm trước, một ngày mùa
đông rét làm run tay bút.
Hai chúng tôi, mỗi người một nơi: tôi “bền
sĩ tượng” trong một tờ báo hàng ngày, anh, lận
đận nhảy hết từ tờ tuần báo này sang
tờ tuần báo khác, hai chúng tôi bận rộn về công
việc, không mấy lúc được gặp nhau, nói chi
đến sự có thời giờ nhàn rỗi đến
thăm nhau.
Rồi, một ngày kia, tôi nhận được một
cánh thiếp hồng: Vũ Trọng Phụng cưới
vợ.
Tôi lo cho anh hơn mừng.
Tôi nghĩ bụng: một cây bút, mặc dầu không lúc
nào ráo mực, làm sao đủ chung cho hai nhân mạng những
nhu cầu trong cái thời buổi khó khăn này?
Tôi, một người cầm bút và người chồng
đă hối chót đi nhận một người đàn
bà làm vợ để làm khổ lây người ta, nay
trông thấy một người đồng hội đồng
thuyền sa chân xuống hố, nỡ nào không ái ngại
thay!
Hồi sau này, do những bạn bè chung kể lại, tôi
mới hay rằng Phụng đă có con, rồi Phụng ốm...
Cho đến đầu năm nay, một buổi sáng,
tôi ngạc nhiên khi thấy Phụng mang cái thân h́nh hom hem gầy
guộc như con măn ốm đến chơi tôi ở phố
Hàng Bạc. Theo sau anh là một ông khách lạ.
Câu thứ nhất anh nói khi gặp tôi, tôi c̣n nghe đâu
như mới nói hôm qua.
-Vào nhà anh khó hơn vào dinh ông Toàn quyền.
Ư anh muốn nói đến chơi tôi ít gặp khi có nhà.
Hai chúng tôi, người ở giữa phố, kẻ ở
cuối phố, tuy cách nhau chỉ có một con đường
mà thật như người ở châu Âu, kẻ ở
châu Mỹ.
Anh giới thiệu với tôi ông khách lạ. Đó là ông
Ngươn Long, người thay mặt cho một nhà xuất
bản lớn trong Nam, ra đây kiếm người viết.
Tôi rót nước mời khách. Ông Ngươn Long đă
nâng chén, c̣n anh Phụng th́ không.
Anh gạt tay mà nói:
- Tôi ho. Xin anh tha cho, đừng bắt uống.
Tôi đă có nghe nói anh bị bệnh ho. Anh có ư tốt không
muốn uống nước e truyền ác bệnh cho tôi. Cảm
ơn anh! Nhưng hỡi bạn! Bạn biết đâu chẳng
đợi bạn truyền sang, ác bệnh ấy đă ẩn
nấp trong tim phổi những kẻ lao tâm mà thiếu chất
bổ lực như anh, như tôi, như đa số con
nhà cầm bút!
Anh cho tôi biết mục đích cuộc đến
thăm tôi.
Th́ ra ông Ngươn Long muốn đi kiếm người
viết cho nhà xuất bản của ông mà chưa t́m thấy
một ai. V́, theo lời anh Phụng nói, nhiều nhà
văn cũng như anh đă kư hợp đồng với
nhà Tân Dân không thể viết cho người khác được
nữa.
Nhớ đến một số ít nhà văn c̣n “tự do”
chưa bị bó buộc bởi một hợp đồng
nào, anh Phụng đă nhắc đến những tên: Thiết
Can, Trương Tửu, Nguyễn Vỹ... và nhờ tôi
hướng dẫn ông bạn Sài G̣n đi t́m những
đồng nghiệp ấy. Rồi anh cáo từ về
trước, kêu là không đi được nhiều,
để mặc hai chúng tôi đi đến nhà bạn
Thiết Can.
Anh Phụng quả đă yếu đến thế ư?
Anh c̣n yếu hơn thế nữa.
Ai ngờ đâu.
Buổi sáng thứ bảy 14 October, tôi đang ngồi sửa
bài cho báo Con Ong tại nhà in Lê Cường th́ bà Lê
Cường đi vào hỏi tôi:
- Ông biết tin ông Phụng mất chưa?
- Thưa đă. Ông nhà vừa cho tôi hay.
Vừa rồi, phải, ông Lê Cường đă cho tôi hay.
Tôi cũng không cảm động cho lắm, chỉ
hơi ngạc nhiên. Bởi v́, tôi vẫn đợi cái tin
buồn ấy, biết rằng một ngày kia nó sẽ
đến, nhưng không ngờ nó đến vào ngày hôm
nay. Sao chóng thế?
Nhưng, than ôi! chóng hay chầy rồi nó cũng đến.
“Phụng khó ḷng sống qua vụ rét này”. Thiết Can, dạo
nọ, nhân một cuộc phỏng vấn, có đến
thăm anh, về nói với tôi như thế.
Cái chết, anh đă nắm chắc trong tay rồi! Nó c̣n
chạy đi đâu? Anh c̣n chạy đi đâu?
Tôi chỉ hơi ngạc nhiên là có cớ lắm chứ!
Tai ác là làm sao bà Lê Cường lại thêm một câu:
- Viết văn khổ lắm các ông ạ! Nghĩ măi nát
gan nát óc làm ǵ mà chẳng chóng chết!
Bà chủ nhà in và nhà xuất bản Lê Cường cũng
biết thế ư? Quí hóa thay! Nhưng nào ai mượn
bà than giùm số phận con nhà văn chúng tôi! Câu than thân
đó phải để chúng tôi nói ra, và chỉ chúng tôi mới
có quyền nói.
Câu than ấy, thương ôi! đă không bao giờ chúng tôi
nói ra.
Và chưa bao giờ chúng tôi nghĩ đến sự tự
cứu chúng tôi nữa.
Và chưa bao giờ! Phải, nhưng bây giờ, bây giờ
anh Phụng, một nhà văn sĩ nghèo từng sống
trong cảnh thiếu thốn và v́ thiếu thốn mà chết.
Bây giờ đă là lúc chúng tôi nghĩ đến sự tự
cứu chúng tôi chưa?
Tôi tưởng rằng đă đến lúc.
Trông gương hiện tại anh Phụng nằm xuống,
nghĩ đến những kẻ sau này sắp theo chân anh
Phụng, tôi đă xót xa thương cảm cho đời
chúng tôi, đám văn sĩ nghèo.
Tôi đă nghĩ, nhân dịp này, triệu tập anh em nhà
văn để lập nên một đoàn thể mục
đích chỉ là tương trợ lẫn nhau, gọi là
lấy một phần ngh́n những khi thiếu thốn.
Cùng buổi ấy, tôi đă gặp những bạn: Nguyễn
Tuân, Nguyễn Đ́nh Lạp, Lê Bá Chấn, Nguyễn Đức
Long, Thiết Can. Tôi nảy ra ư tưởng muốn bàn với
anh em điều dự định của tôi, trước
khi triệu tập một cuộc họp hết thẩy
anh em làng văn làng báo.
Tôi muốn bàn với những anh em có mặt câu chuyện
nghiêm trọng ấy. Nhưng, họp ở đâu?
Nếu không là ở nơi...
Cái lầu hồng của bọn gái giang hồ đặt
ra để làm ǵ? Nếu không phải để làm
nơi tụ họp của những giai tứ chiếng?
Ai bảo chúng tôi không là bọn giai tứ chiếng?
Thế là ngay tối hôm ấy chúng tôi đă qua cầu sông
Cái.
Và ngay đêm hôm ấy, chúng tôi đă nói chuyện nhiều
về thân thế và văn chương Vũ Trọng Phụng,
trước khi bàn đến dự án lập hội
tương trợ của các nhà văn nghèo.
Chúng tôi đă thao thức suốt đêm hôm thứ bảy.
Chúng tôi đă nằm bên ngọn đèn dầu lạc chờ
sáng. Và, khi trời c̣n lờ mờ, chúng tôi đă trở dậy,
đi bộ trong sương sớm, vượt hai cái dốc,
qua mấy nhịp cầu để về cho kịp gặp
mặt Vũ Trọng Phụng, người bạn thân
yêu và thương tiếc của chúng tôi, lần cuối
cùng.
Lần cuối cùng, chúng tôi đă gặp anh trong chiếc
áo quan trên đặt bát cơm khô, trên bát cơm khô có hai
cây đũa tre đóng cọc giữ lấy cái trứng.
Vũ Trọng Phụng đă trở về với đất.
Chúng tôi trở lại xă hội loài người.
Novembre
1939
Tao
Đàn, số đặc biệt
về Vũ Trọng Phụng, 1939
|